रस्त्यावरील गटारांमध्ये उतरून ती स्वच्छ करण्याचे काम करणा-या कर्मचा-यांचे दृष्य कोणत्याही संवेदनशील व्यक्तीस अस्वस्थ करून सोडते. अक्षरशः जीवावर उदार होऊन गटारात उतरणा-या, त्यापायी विविध आरोग्य समस्यांचा सामना करणा-या आणि प्रसंगी विषारी वायूंमुळे जीव गमावणा-या या कर्मचा-यांची परिस्थिती बदलण्यासाठी केरळमधील काही तरुण अभियंते पुढे सरसावले आहेत. या तरुणांनी स्थापन केलेल्या ‘जेनरोबॉटिक्स’ या कंपनीने ‘बँडीकूट’ नावाचा गटार स्वच्छ करणारा रोबो बनवला असून नवव्या ‘अंजनी माशेलकर इन्क्ल्यूझिव्ह इनोव्हेशन पुरस्कारा’ने आज पुण्यात या संशोधनाचा गौरव करण्यात आला.
‘पुणे इंटरनॅशनल सेंटर’ (पीआयसी), ‘टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ सोशल सायन्सेस’ आणि ‘नॅशनल इनोव्हेशन फाऊंडेशन’ यांच्या वतीने बाणेर रस्त्यावरील यशदा येथे आयोजित करण्यात आलेल्या ‘नॅशनल कॉन्फरन्स ऑन सोशल इनोव्हेशन’ या परिषदेच्या उद्घाटनप्रसंगी या पुरस्काराचे वितरण करण्यात आले. या वेळी ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ व पीआयसीचे अध्यक्ष डॉ. रघुनाथ माशेलकर आणि ज्येष्ठ अर्थतज्ञ व पीआयसीचे उपाध्यक्ष डॉ. विजय केळकर यांच्या हस्ते ‘जेनरोबॉटिक्स’चे प्रमुख कार्यकारी अधिकारी विमल गोविंद एम. के., संचालक राशिद व प्रमुख तंत्रज्ञान अधिकारी निखिल एन. पी. यांनी हा पुरस्कार स्वीकारला. ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ डॉ. जयंत नारळीकर, डॉ. विजय भाटकर, डॉ. गोविंद स्वरूप, सिंबायोसिसचे संस्थापक डॉ. शां. ब. मुजुमदार, ‘हनीबी नेटवर्क’ या व्यासपीठाचे संस्थापक प्रा.अनिल गुप्ता, पीआयसीचे मानद संचालक प्रशांत गिरबने या वेळी उपस्थित होते.
याच कार्यक्रमात ‘जेनरोबॉटिक्स’ आणि ‘ब्रॅबो’ या दोन रोबॉटिक संस्थांदरम्यान सामंजस्य करार देखील करण्यात आला. याद्वारे टाटा समुह ‘बँडीकूट’ रोबोच्या उत्पादनात उतरला असून त्यामुळे भविष्यात देशात अधिकाधिक गटार सफाई कर्मचा-यांची जागा हे रोबो घेऊ शकतील. विशेष म्हणजे असे करताना सफाई कर्मचा-यांना रोजगार गमवावा लागू नये याची काळजी जेनरोबॉटिक्स संस्थेने घेतली आहे. सफाई कर्मचा-यांनाच सोप्या पद्धतीने बँडीकूट रोबो चालवण्याचे प्रशिक्षण देऊन त्याचा प्रयोगही त्यांनी यशस्वी करून दाखवला आहे.
‘जेनरोबॉटिक्स’चे विमल गोविंद एम. के म्हणाले, ‘‘देशभरात जवळपास ३.५ कोटी मॅनहोल गटारे असून ४५ ते ५० लाख कर्मचारी गटारात उतरून ती स्वच्छ करण्याच्या व्यवसायात आहेत. हे काम अत्यंत किळसवाणे असून या कर्मचा-यांच्या आरोग्यावर त्याचे दूरगामी परिणाम होतात. आम्ही केरळपासून सुरूवात करून ६ राज्यांमध्ये बँडीकूटचा प्रयोग यशस्वी करून दाखवला आहे. ग्राफिक पर्यायांच्या साहाय्याने हा रोबो सहजतेने चालवता येतो. शहरातील गटारांची संपूर्ण माहिती असलेल्या सफाई कर्माचा-यांची मदत घेतल्यामुळे रोबोच्या कामाची परिणामकारकता वाढते.’’
माशेलकर म्हणाले, ‘‘हा केवळ पुरस्कार नसून ही संशोधने समोर आणणा-यांना पुढेही शक्य ती सर्व मदत केली जाते आणि संशोधनाचा प्रत्यक्ष फायदा सामान्य नागरिकांना कसा होईल, याकडे लक्ष दिले जाते. सफाई कर्मचा-यांना गटारात उतरावे लागणे ही अमानवी आणि आपल्या देशासाठी एक शरमेची गोष्ट आहे. परंतु समस्यांवर तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून उत्तरे शोधण्याची क्षमताही आपल्या देशात आहे.’’
